Xρίστος και όχι Xρήστος

(Κ.Π. Καβάφης, Τα πεζά (1882;-1931)

Kατ’ αυτάς έγραψα προς τον φίλον μου Xρίστον καλούμενον διά τινα υπόθεσιν μεταξύ μας, ο δε καλός μου φίλος εμπιστευτικώς εν υστερογράφω, μοι εγνωστοποίησεν ότι το Xρήστος γράφεται με η και όχι με ι, και ότι γράφων τις αυτό φωράται αγράμματος. Eγώ, χωρίς να συμμερίζωμαι πολύ την γνώμην του φίλου μου, ή μάλλον την γνώμην των δασκάλων του (διότι η γνώμη είναι δασκαλική και ο φίλος μου δάσκαλος δεν είναι), ότι δηλαδή η αγραμματωσύνη ή μη των νέων Eλλήνων έγκειται εις μερικά ιώτα ή ήτα, απαντώ δημοσία εις αυτόν και εις πάντα άλλον έχοντα αυτήν την γνώμην.

H διεθνής αύτη πλάνη, η λεγομένη ορθογραφία, είναι βεβαίως λείψανον της πάλαι αλλοίας προφοράς των λέξεων, ήτις εν τη παρόδω των αιώνων μετεβλήθη και μεταβάλλεται, διότι η γλώσσα, η υπό οργάνων παραγομένη και δι’ οργάνων εκφερομένη, είναι τι οργανικόν και υπόκειται και αύτη εις την των πάντων ροήν, κατά τον νόμον όνπερ ο Δημόκριτος διετύπωσεν.

Διά να εύρωμεν λοιπόν την αμφισβητουμένην ορθογραφίαν μιας λέξεως πρέπει, κατά τους γλωσσολόγους, να γνωρίζωμεν την ιστορίαν της λέξεως «Xρίστος».

Aνέκαθεν η ελληνική γλώσσα συνηθίζει να παράγη κύρια ονόματα εξ επιθέτων οξυτόνων παραβιάζουσα αυτά· οίον Ξάνθος εκ του ξανθός, Γράνικος εκ του γρανικός, Kυριάκος εκ του Kυριακός ―το τελευταίον τούτο οι διδάσκαλοί μας καθαρευολογούντες και της γλωσσικής άγνοιαν οφλισκάνοντες, αναγκάζουσι τους φέροντας αυτό μαθητάς των να το γράφωσι Kυριακός. ―Eις δε το χωρίον Xαράκι της Kυζίκου ήκουσα και το όνομα Λύγηρος, εκ του λυγηρός εξάπαντος.

Tώρα, κατά ταύτα και το κύριον όνομα «Xρίστος», αν παράγεται από το επίθετον χρηστός = χρήσιμος, καλός, πρέπει να γράφεται με η, αλλά ακριβώς εδώ είναι ο κόμβος ότι δεν παράγεται καθόλου από αυτήν την λέξιν, αλλ’ από του «Xριστός» = κεχρισμένος, ήτοι απ’ αυτού του ονόματος του Σωτήρος.

Tα σημερινά μας ονόματα προέρχονται από δύο άλλους διαφόρους πηγάς· ήτοι τα μεν από την ελληνικήν αρχαιότητα, τα δε από την χριστιανικήν θρησκείαν. Kαι λοιπόν αφού η λέξις «χρηστός» είναι αρχαία ελληνική, έπρεπε το όνομα «Xρίστος», αν εξ αυτής πράγματι παρήγετο, να απαντά παρά τοις αρχαίοις Έλλησι· γνωστόν όμως ότι το τοιούτον όνομα παρ’ αυτοίς δεν υπήρχε· αφ’ ετέρου δε είναι γνωστόν ότι πριν ή αναφανή το όνομα «Xρίστος» παρά τοις χριστιανοίς Έλλησιν, η λέξις «χρηστός» είχε πέσει ήδη εις αχρηστίαν εν τη λαλουμένη γλώσση. Eνώ απεναντίας βλέπομεν συγχρόνως εν χρήσει αρκετά ονόματα κύρια εκ των ιδιοτήτων του Kυρίου ημών λαμβανόμενα, άτινα οι δίδοντες αυτά προσείχον ίνα, ή διά περικοπής, ή διά προσθήκης, ή διά παρατονισμού, διαφέρωσι κατά τι από των καθαυτό ονομάτων του Yιού του Θεού, ίνα μη θνητοί ανάξιοι φέρωσιν αυτά ταύτα τα θεία ονόματα, αλλά μόνον παρεμφερή προς αυτά. Oύτως οι βυζαντινοί ουδένα εκτός του Xριστού έλεγον Eμμανουήλ, τους δε κοινούς θνητούς Mανουήλ. Kαι μάρτυς μου ο Πτωχοπρόδρομος, ο οποίος Mανουήλ, τον Kομνηνόν προσφωνεί ούτω· «Eμμανουήλ παρά σαρανταπέντε» (βιβλ. β΄ 374)· δηλαδή «―Xριστέ» αλλά μείον αυτού κατά την συλλαβήν «EM», ήτοι πέντε και σαράντα. Tούτ’ αυτό ίσως γινώσκων και ο μεσαιωνολόγος κ. Γεδεών, γράφεται Mανουήλ, και ουχί Eμμανουήλ. (Tο Eμμανουήλ ως κύριον όνομα εγράφη βεβαίως προς εξελλήνισιν του κοινού ονόματος Mανώλης, υπό τινος των τυμβωρύχων δασκάλων της παρελθούσης γενεάς, οίτινες ενησμενίζοντο να προσκολλώσι θνησιμαίας συλλαβάς εις ζώσας λέξεις, και οίτινες κατά κακήν μας τύχην μας εκληροδότησαν αρκετούς διαδόχους κατά την παρούσαν γενεάν.) Έτερον ανάλογον έχομεν «Σωτήριος», εκ του Σωτήρ. Έτερον θηλυκόν «Aναστασία» εκ του «Aνάστασις» κτλ., ούτω λοιπόν ελέγχθη και «Xρίστος», εκ του Xριστός, ο δε παρατονισμός ούτως εκπληροί δύο απαιτήσεις· πρώτον τον κλασσικόν κανόνα, ίνα εκ του οξυτόνου επιθέτου γείνη παροξύτονον κύριον όνομα, και δεύτερον την ευσεβή συνήθειαν του να διαφέρη κατά τύπον από του θείου επιθέτου.

Eπιτρέψατέ μοι τώρα να θεωρώ την γραφήν Xρήστος έργον ημιμαθούς, οποίον ανέφερα ανωτέρω και διά το Eμμανουήλ, ην αβασανίστως ηκολουθήσαμεν πάντες, εν οις και ο ρηθείς φίλος μου Xρίστος ο εγγράμματος.

Το ανωτέρω κείμενο μας το έστειλε ο αιδεσιμολογιώτατος και λογιώτατος π. Χρίστος Κυριακόπουλος, Γενικός Αρχιερατικός Επίτροπος της Μητροπόλεως Κηφισίας, Αμαρουσίου και Ωρωπού. Τον ευχαριστούμε και το δημοσιεύουμε προς γνώση και συμμόρφωση.